Volgens Winston Churchill is oorlog voeren met je bondgenoten erg, maar een oorlog zonder bondgenoten uitvechten het allerergste wat een land kan overkomen. Nadat het Westen decennialang samen optrok – in het Europese project van de EU, de NAVO en andere bondgenootschappen – bereidt het zich op de achtergrond stilletjes voor op een toekomst zonder een belangrijke vriend: de Verenigde Staten.

Sinds het moment dat Donald Trump op zijn goudkleurige roltrap in de Trump Tower afdaalde in de zomer van 2015, bestaat de reële angst dat Amerika zich uit de NAVO kan terugtrekken. Tijdens het presidentschap van de oranje gekleurde New Yorkse realityster hing deze mogelijke beslissing als een zwaard van Damocles over de internationale gemeenschap. Want te pas en te onpas greep hij iedere gelegenheid aan om te weifelen over het naleven van Artikel 5 van het NAVO-handvest: dat als een lidstaat aangevallen wordt, alle lidstaten reageren. Het fundament waar heel het bondgenootschap op leunt.

Volgens een van zijn veiligheidsadviseurs, John Bolton, was Amerika zonder twijfel uit de NAVO gestapt als Trump verkozen was tot een tweede termijn in het Witte Huis. Gezien de huidige geopolitieke verhoudingen, mede door de Russische invasie van Oekraïne, kunnen de Baltische Staten en andere buurlanden van Rusland momenteel rustig ademhalen. Met Joe Biden in de zetel van commander in chief kunnen NAVO-lidstaten zoals Letland en Estland rekenen op de bescherming van de Amerikaanse nucleaire ‘paraplu’. Waardoor ook Oekraïne weer militaire steun kan ontvangen van NAVO-landen die zich gedekt voelen door Uncle Joe.

Toch houden de EU- en NAVO-lidstaten rekening met een toekomst waarin Biden wordt opgevolgd door Trump, of een andere presidentskandidaat die ontevreden is met de geopolitieke status quo van de afgelopen zeventig jaar. In Europa wordt gewerkt aan verregaande militaire integratie onder het eerder dit jaar ondertekende Strategisch Kompas. Dat moet ervoor zorgen dat ons continent in 2025 beschikt over een snel inzetbare flitsmacht van zo’n vijfduizend Europese militairen. Ook werkt de EU – al hakkelend en worstelend – toe naar zogeheten ‘strategische autonomie’, een stokpaardje van de Franse president Emanuel Macron. Een samenwerkingsverbond met een eigen computerchips-, defensie-, en farmaceutische industrie, om zo minder afhankelijk te zijn van partners buiten de EU.

Hoe ziet een wereld eruit als Amerika uit de NAVO stapt? Zou een Europese legermacht een aggressief Rusland op conventionele of nucleaire wijze tegenwicht kunnen bieden? Wat zou hiervoor moeten gebeuren en hoe snel zou de EU zich kunnen opwerken tot een vervanger van Amerikaanse militaire macht?

Business Insider sprak met Dick Zandee, defensie-expert van het Clingendael Instituut in Den Haag.

Na vier jaar Trump is Joe Biden aan de macht. Is het gevaar geweken van een Amerika dat zich terugtrekt uit de NAVO?

Voorlopig zeker. Dat heeft ook te maken met de Russische inval in Oekraïne. Die heeft aangetoond dat stabiliteit in Europa een belangrijke zaak voor de Verenigde Staten is en blijft. Je ziet dat het land meteen de leiding van het westerse kamp op zich heeft genomen. De Verenigde Staten leveren ook zo’n beetje de meeste wapensystemen aan Oekraïne.

Het scenario dat Amerikanen zich volledig terugtrekken uit de NAVO acht ik ook onder een volgende Republikeinse president hoogst onwaarschijnlijk. Maar onder Trump 1 waren we natuurlijk wel on the brink, want hij zei: 'zoek het maar uit Europa'.

Dat is uiteindelijk onder druk van het Pentagon en het Congres niet gebeurd. Want binnen de Republikeinse Partij, zelfs onder Trump-aanhangers, is er toch veel steun om de NAVO in stand te houden. Onder Trump werd de norm om als NAVO-lidstaat twee procent van het landelijke bbp te besteden aan defensie erg belangrijk. De Europese partners hebben hun bestedingen inmiddels opgekrikt. Onder andere Nederland en Duitsland voldoen daar nu aan. Dus onder een Trump 2 kan deze eis aan de NAVO-bondgenoten minder uitgespeeld worden door het Witte Huis en zal het misschien niet zo zwaar meer aangezet worden door Trump.

Op dit moment zijn er meer dan honderduizend Amerikaanse troepen in Europa, terug van nooit helemaal weggeweest onder Trump. De vraag is alleen of zij blijven als de rust terugkeert in Oekraïne. Want ook de Amerikanen moeten met schaarse middelen keuzes maken. En de prioriteit ligt steeds meer in Azië.

Dit is waar de Amerikanen op de middellange en lange termijn aandacht willen besteden. Zelfs als Amerika een trouw NAVO-bondgenoot blijft – en dat is nog maar de vraag als Donald Trump of een Trump-achtige president Joe Biden opvolgt - zal het hoe dan ook op den duur de blik verleggen van de Europese verdediging naar de Pacifische Oceaan.

En met Azië bedoel je eigenlijk China?

Hoe je het ook wendt of keert, in geopolitiek opzicht blijft de lange termijntrend dat China door de Verenigde Staten wordt beschouwd als een grotere bedreiging voor de internationale orde, dan Rusland. Op dit moment is die bedreiging niet zozeer militair maar vooral economisch.

Iedereen weet dat China bouwt aan een enorme strijdmacht. Dat zie je terug aan de marine die zich de afgelopen jaren al manifesteert in de Zuid-Chinese Zee. Maar ook de luchtmacht daagt dagelijks de luchtruimen uit van landen in de regio als Japan. Zie ook de recente oefeningen bij Taiwan.

China is een grotere uitdager dan Rusland. Want die laatste is een dying economy. Maar het blijft wel een kermacht en daarmee een uitdaging voor de Verenigde Staten en Europa. En Europa zal dus veel meer zelf moeten gaan doen om zichzelf te verdedigen op den duur.

Hoe kunnen NAVO-lidstaten zich voorbereiden op een mogelijke toekomst met minder of zonder de Verenigde Staten? Met een Europese flitsmacht?

Eind juni is er op de top overeenstemming bereikt over een nieuw Force Model (het plan waarmee het bondgenootschap op bedreigingen kan reageren, red.) Hierin is besloten dat de NAVO binnen dertig dagen 300.000 rapid response militairen beschikbaar kan stellen, in plaats van de 40.000 militairen nu. Dat is bijna acht keer zoveel.

Voor een deel zullen dit Amerikaanse soldaten zijn, maar het grootste deel zal in dat nieuwe Force Model geleverd worden door Europese bondgenoten. Dat betekent dat de eerste klap van een grote Russische aanval op een NAVO-lidstaat opgevangen zal worden door Europese strijdkrachten.

Als je alle legers optelt in Europa heb je bijna twee miljoen militairen, ongeveer 600.000 meer dan de Verenigde Staten. Maar ze effectief inzetten, dat is een eis waar we nog niet aan kunnen voldoen. Middelen die we nodig hebben, die in de lucht moeten vliegen, bij een conflict (bijvoorbeeld tankvliegtuigen, red.) heeft Europa maar mondjesmaat. Welke capaciteiten Europa moet hebben, hangt af van de vraag of het volledig of deels op eigen voeten moet staan.

Er wordt veel gesproken over een Europees leger, maar dat is in hoge mate dromerij. Als je dat leger maakt naar het model van het Amerikaanse leger – met maar een parlement, een commandant en een leider – dan gaat dit niet gebeuren. Omdat Europese lidstaten in brede politieke zin deze macht niet willen overdragen. No way dat de Fransen zulke autoriteit uit handen geven. Het Strategische Kompas waarmee de EU in 2025 een flitsmacht wil kunnen inzetten, richt zich bovendien enkel op crisisbestrijding buiten Europa.

Daarnaast blijft zo’n mogelijk Europees leger gefragmenteerd. Een Fin spreekt geen Portugees, een Griek geen Duits. Het materiaal van Europese lidstaten is nog lang niet gestandaardiseerd, al worden er stappen gemaakt.

Dan hebben we het nog niet over de strategische Amerikaanse inlichtingen waar Europa zeer afhankelijk van is. Dat is geen probleem zolang wij en de Verenigde Staten goede bondgenoten zijn, dan krijg je die informatie. Kijk maar naar hoe Oekraïne inlichtingen krijgt. Als Amerikaanse belangen in het geding zijn dan krijg je die ondersteuning wel.

Willen we zelf die inlichtingen krijgen, dan moeten we enorm investeren in de ruimte. In de lucht is Europa al bezig met projecten als Eurodrone. Maar de nadruk moet zitten op systemen in de ruimte. Daar hebben tot nu toe alleen de Fransen en de Italianen een beetje serieuze militaire capaciteit. Als Europa zijn we op civiel vlak in de ruimte erg sterk, met het European Space Agency hebben we een gigantische organisatie die zich hiervoor inzet. Maar een militaire ESA bouwen zou een van de speerpunten moeten zijn.

Maar met dit soort militaire investeringen ondergraaf je wel weer de huidige samenwerking met de Verenigde Staten. Die heeft als bondgenoot liever dat we geld besteden op de vlakken waar de grootste kwantitatieve tekorten hebben, zoals tanks en marineschepen.

Voorzie jij op dit moment een scenario waarop de EU op korte termijn een agressief Rusland alleen zal moeten trotseren?

De Verenigde Staten hoeven niet eens uit de NAVO te stappen. Een veel realistischer scenario is dat China de duimschroeven aandraait van Taiwan. Dat Washington besluit om daar alle aandacht aan te besteden en dat tegelijkertijd deze situatie door Poetin misbruikt wordt.

Bijvoorbeeld door te testen wat de reactie is op een Russische inval van een van de Baltische staten. In dat geval zou Europa in eerste instantie alleen staan. Vandaar dat Estland, Litouwen, Letland en Polen zo aandringen op een grotere aanwezigheid van NAVO-troepen. Dit moet voorkomen dat de Russen iets kunnen uithalen, al zullen deze battle groups niet lang standhouden. Vandaar dat ze versterkt gaan worden tot brigades, zoals besloten op de recente NAVO-top.

Hoe zou een NAVO zonder de Verenigde Staten hierop reageren?

Bij een crisis in de Baltische Staten loop je als eerste aan tegen de besluitvorming in de NAVO-raad. Die zal zich afvragen: wat gaan we doen? Dan krijg je al meteen gesodemieter in de tent. Een aantal landen zal zeggen ‘laten we de situatie even afwachten’. Anderen willen meteen optreden en de gehele krijgsmacht onder de NAVO-paraplu inzetten. Besluitvorming is in de EU een zwakke plek, omdat er zoveel lidstaten zijn. Dat probleem hebben de Verenigde Staten niet, daar wordt een besluit genomen in het Witte Huis.

Op dit moment zitten de Verenigde Staten in de NAVO-raad. En als Washington zegt ‘dit gaan we doen’, dan gebeurt dat meestal ook omdat het land zo machtig is. Als de Verengigde Staten wegvallen dan zul je de verdeeldheid die we van de EU kennen, bij de NAVO terugzien. Er is dan geen leidend land. De macht zou dan verdeeld worden over Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en misschien Italië. Wil de NAVO optreden dan moeten minimaal deze grote landen het met elkaar eens worden. En dat zal een hels karwei zijn.

Kan een Europese legermacht zich in conventioneel en nucleair opzicht meten aan een tegenstander als Rusland?

De oorlog in Oekraïne zorgt ervoor dat Rusland op het moment op conventioneel vlak weinig meer kan doen, zeker zolang de NAVO bestaat en de kernmachten zoals het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk daar deel van uitmaken. Als het Taiwan-scenario zich nu zou uitspelen, dan kan Europa best weerstand bieden tegen een Russische strijdmacht.

Maar in een post-Oekraïnescenario, als alle Russische troepen weer teruggekeerd zijn, kan Poetin die in zijn volledigheid concentreren op de Baltische Staten. Zelfs met de Verenigde Staten in de NAVO is dat moeilijk tegen te houden. Dat komt omdat deze landen strategisch heel kwetsbaar zijn. Er is geen strategische diepte. Als Baltische troepen zich moeten terugtrekken, verzuipen ze in de Oostzee. Zolang de Kaliningrad-enclave in Russische handen is en Belarus vriendjes met Poetin blijft, zijn de Baltische Staten ook aan de zuidkant af te sluiten. Dat betekent dat een aanvoerlijn over land snel geblokkeerd wordt.

Het NAVO-lidmaatschap van Zweden en in het bijzonder Finland verandert dit wel. Met dat laatste land erbij ontstaat er een nieuwe vaarroute die vanuit het noorden versterkingen kan aanvoeren.

Is er een vervanging mogelijk van de Amerikaanse nucleaire paraplu? Door het VK of Frankrijk?

Als Amerikanen helemaal uit de NAVO stappen dan heeft Europa geen nucleaire dekking meer van de VS. Dit is de grote zwakte van de NAVO.

In een mogelijke romp-NAVO zitten wel de Europese kernmachten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Maar hun kernwapenarsenalen zijn bedoeld als last resort, alleen te gebruiken bij existentiële nationale bedreigingen. Die zullen ze niet gebruiken tegen Rusland om bijvoorbeeld Tallinn te redden van een invasie. Hun kernstrijdkrachten zijn anders opgebouwd dan die van de Amerikanen. Die hebben allerlei soorten kernwapens en kunnen op meerdere scenario's reageren.

Hier ligt dan ook een groot risico voor de NAVO zonder de steun van de Verenigde Staten. Poetin kan Europa bedreigen met massavernietigingswapens en daar kunnen wij dan niks tegenin brengen. We hebben geen verweer tegen nucleaire blackmail. Dan hoeven we geeneens ten strijde te trekken, dan is de oorlog op voorhand al beslist.

Is de oplossing een Europese kernmacht?

We vragen ons vaak af of Europa Rusland op conventioneel vlak aan kan, maar in een scenario waar we niet meer op de Verenigde Staten kunnen rekenen, is de vraag dus: moet Europa een Europees kernwapen hebben? Nou dat is een discussie die we liever niet aangaan. Daarvoor is in Europa te veel afkeer.

Macron heeft enkele jaren geleden al eens geopperd dat er best met Frankrijk te praten valt over het Europeaniseren van het Franse arsenaal. Maar hij voegde daar wel meteen aan toe dat de inzetbevoegdheid dan altijd bij Parijs zou liggen.

Als de Europese NAVO-landen voorbereid willen zijn op een eenzame confrontatie met Rusland, hoelang denk je dat dit zal duren?

Los van de nucleaire dimensie, denk ik aan vijftien tot twintig jaar. En dan ben ik optimistisch. Als de landen vanaf jaar 1 gigantisch veel geld beschikbaar stellen dan zou dit misschien kunnen. Maar zo werkt het niet in de praktijk.

Polen heeft laten zien dat er een alternatief is voor Europese veiligheid als de Verenigde Staten uit de NAVO stapt. Er zijn sterke Europese krachten die er alles aan doen om het land betrokken te houden bij het bondgenootschap. Onder Trump probeerde Polen bilaterale afspraken te maken. Het beloofde een miljard euro te investeren in een Amerikaanse militaire basis, Fort Trump, als de Verenigde Staten de in Duitsland gelegerde troepen die het wilde terugtrekken naar het buurland zouden verhuizen. Dat vond Trump natuurlijk prachtig, zijn naam op zo'n basis. Uiteindelijk is dat niet doorgegaan (na onenigheid over onder andere plaatsing van de troepen, red.).

LEES OOK: Als Vladimir Poetin weg is, wie volgt dan?